Mevlevilik deyince ilk akla gelen Sema; lugatta işitmek manasındadır. Terim olarak musiki namelerini dinlerken yahut aşk,zikir ve vecde gelip harekete geçerek dönmektir. Sufiler Müslümanlığın ilk devirlerinden itibaren Sema’ı vecde gelip dönmeyi uygun görmüşlerdir. Cüneyd-i Bağdadi , Maruf-i Kerhi , Necmeddin-i Kübra buna örnek verilebilir.
Sema Hazreti Mevlana (1207-1273) zamanında geliştirilerek devam etmiş ancak Mevlana belli bir nizama bağlı kalmaksızın dini ve tasavvufi bir coşkunluk vesilesiyle Sema ve zikri icra etmiştir. Daha sonraları Hz. Mevlana’nın oğlu Sultan Veled ve onun oğlu Ulu Arif Çelebi zamanından başlanarak Pir Adil Çelebi zamanına kadar tam bir disiplin içine alınmış sıkı bir nizama bağlanmış icrası öğrenilir ve öğretilir olmuştur.
Sema sembolik anlatım olarak manevi bir yolculuğu (Miraç) insanın “Kamil İnsan” olma serüvenini, kainatın oluşumunu, insanın alemde dirilişini, Allah’a aşk ile niyaz edip kulluğunu idrak etmesini ve kudret ve kuvvet sahibi olan rabbi karşısında acziyetini kavramasını temsili olarak anlatır.
Kainatta var olmanın esası dönme (hareket) ile başlar. Yaratılmışlar arasındaki ortak özellik zerreden kürreye, her birinin yapısını teşkil eden hücrenin hareket etmesi, içerisinde bulunan atomlardaki elektronların, protonların dönmesi, vücuttaki kanın dönmesi, insanın topraktan yaratılıp yine toprağa dönmesi kainatın tüm hareketliliği ile yaratan rabbini anmasıdır.
İşte sema insanın kulluğunu idrak edip Allah’a yönelerek kendisini diğer varlıklardan üstün kılan aklı ile aşkını zikirle yoğurarak nefsi ile mücadele edip rabbine vasıl oluşunu ve onda yok olup kamil bir insan olarak tekrar kulluğa dönmesini anlatır.
Semazen dönmeden önce hırkasını çıkararak manen ebedi aleme yani hakikate doğar. Sırtında bulunan siyah hırka “Kabri”, başındaki sikkesi “Mezar Taşı”, üstündeki beyaz renkli tennuresi “Kefen”i simgeler. Semazen kollarını çapraz bağlayarak görünüşte “bir” rakamını temsil eder. Yani Allah’ın birliğini ve tevhidi tasdik eder. Sema ederken kollarını açıp sağ eli rabbine dua edercesine göğe, hak gözüyle baktığı sol eli yere dönüktür. Bu hareket “Biz bir vasıtayız, Allah’tan aldığımız ihsanı kula saçarız” anlamını ifade eder. Sağdan sola kalbin etrafında zikrederek bütün yaratılmış olanları ilahi aşk ile kucaklar.
Sema töreni yedi bölümdür.
Öncelikle baş semazen semahaneden içeriye girip meydana selam verir ve meydanın sağ tarafından gidip postu yere serer. (Post Hz. Peygamber Aleyhisselam ve Hz. Mevlana’nın makamını temsil eder.) Postun başında üç ihlas bir fatiha okuyarak başta Peygamber Efendimiz ve tüm Peygamberler, Cihar-i Yar-i Güzin, Sahabe-i Kiram, Tüm Piranlar, Hz. Mevlana, Geçmiş Üstatlar ve tüm Ümmet-i Muhammed’e bağışlama yapılır. Daha sonra meydanın sol tarafından devam edilerek meydandan çıkılır.
A) Birinci Bölüm
Mıtrıban ekibi ve ayihanlar semahanede yerlerini alırlar. Ardından semazenbaşının eşliğinde tüm semazenler sema meydanını selamlayarak postun sağ tarafındaki yerlerine geçerler. Tüm ekip yerlerine geçince postnişin meydana girerek selam verir ve hattı istiva (Peygamber (s.a.v.) ve Mevlana’nın makamını temsil eden posta doğru olan manevi çizgi) üzerinde posta yürür ve selam vererek posta oturur.
B) İkinci Bölüm
Kudümzenbaşı kudüme birkaç darbe vurur. Bu vuruş Allah (C.C.)’ın alemleri yaratışındaki “kün/ol” emrini (Yasin Suresi Ayet-82) yani yaratılışı temsil eder.Her şey Muhammedi Mustafa’nın nurundan yaratıldığından Naat-han Peygamber Efendimizi ve dolayısıyla diğer Peygamberler ve her şeyi yaratan Allah(C.C.)’ı metheden naat-ı şerifi okur.
C) Üçüncü Bölüm
Neyzenbaşının görevlendirdiği bir neyzen her şeye “Hay” ismi ile hayat veren nefesi temsil eden ney taksimine başlar. Buna “Post Taksimi” adı verilir. Taksim bitince postnişin ve semazenler sağ ellerini sertçe yere vurarak ayağa kalkarlar. Buna “Darb-ı Celal” denir. Semazenler ayakta hırkalarını düzeltip sağa doğru birbirlerine yanaşırlar.
D) Dördüncü Bölüm
Postnişin postun üç adım önüne çıkıp baş keserek selam verir (bu adımlar şeriat/tarikat/ hakikat’i simgeler) ve tüm ekip topluca selama iştirak eder. Daha sonra devr-i veled başlar. Buna Sultan Veled devri de denir. Bu postnişinin önünde semazenbaşının eşliğinde yapılan, semazenlerin birbirlerine üç kere selam vererek bir peşrevle dairevi yürüyüştür. Devr-i veled bitince semazenler yerlerini alırlar.
E) Beşinci Bölüm
Postnişin ve semazenler topluca selam verirler ve semazenlerin hepsi birden hırkalarını çıkarırlar ve tekrar topluca selamlama yapılır. Semazenbaşı postnişinin yanına gelerek boyun keser ve karşısına geçerek topluca selamlama yapılır. Semazenbaşı semazenlere destur verir. Sema edecek semazen postnişinin elini öperek semaya izin alır ve sema başlar.
Sema töreni dört selamdır.
Birinci Selam: İnsanın kendi kulluğunu idrak etmesidir.
İkinci Selam: Allahın kudret ve kuvveti karşısında hayranlık duyulması, yaratılıştaki azametin müşahade edilmesidir.
Üçüncü Selam: İnsanın rabbine olan hayranlığının aşka dönüşmesi ile aklın aşkta yok oluşudur. Allaha vuslat olmak, teslimiyet duygusu ile aşıkın maşuka kavuşmasıdır.
Dördüncü Selam: İnsanın manevi yolculuğunu tamamlayıp yaratılışa uygun olarak makamların en yücesi olan kulluk makamına geri dönüşüdür. Semazen imanın tatlı hazzı ve nefsini mağlup etmenin zevki içerisinde “Ey huzura kavuşmuş insan, sen ondan hoşnut o da senden hoşnut olarak rabbine dön (seçkin kullarım arasına katıl) cennetime gir” (Fecr Suresi 27/28/29/30.) ayetlerinin tecellisini yaşamaktadır.
Dördüncü selamın başlaması ile postnişinde hırkasını çıkarmadan ve kollarını açmadan sema’a girer. Postundan sema meydanının ortasına kadar dönerek gelir ve yine dönerek posta gider. Buna “post seması” denir. Postnişinin posttaki yerini alması ile sema biter ve semazenler yerlerini alırlar ve topluca selamlama yapılır.
